Το Ηρώον του Πτώου (Καστράκι)
Το Ηρώο του Πτώου βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του λόφου Καστράκι, στο ανατολικότερο τμήμα της μικρής κοιλάδας “Κορύτιζα”, ανάμεσα στο ναό του Απόλλωνα και της αρχαίας Ακραιφίας, και απέχει από το Ακραίφνιο 1,5 χλμ. περίπου. Είναι αντικριστά σε απόσταση 1 χλμ. περίπου από τον ναό του Απόλλωνα Πτώου. Τα δύο ιερά ανασκάφηκαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή κατά τα έτη 1884-1891, ενώ πραγματοποιήθηκαν και συμπληρωματικές ανασκαφές αργότερα.
Το ιερό είναι διαμορφωμένο σε δύο άνδηρα (οριζόντια επιφάνεια που δημιουργείται συνήθως σε πλαγιές βουνών ή λόφων, για να χτιστεί επάνω της ένα οικοδόμημα ή άλλη κατασκευή). Στο ανώτερο προς νότια βρίσκεται ο ναός και στο κατώτερο προς βόρεια το ηρώο και η οδός των τριπόδων. Ο ναός είναι μακρόστενος, περίπτερος με μονή εσωτερική κιονοστοιχία, με προσανατολισμό από δυτικά-βορειοδυτικά προς ανατολικά- νοτιοανατολικά.
Στα ανατολικά του ναού υπήρχε μεγάλος τετράγωνος βωμός. Χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και πιθανόν χτίστηκε στη θέση ενός παλαιότερου αρχαϊκού ναού των αρχών του 6ου αι. π.Χ. Στο κατώτερο άνδηρο έχουν βρεθεί δύο διαδοχικοί βωμοί και τα κατάλοιπα επάλληλων αρχαϊκών κτηρίων, ένα εκ των οποίων έχει ερμηνευτεί ως το ηρώο του Πτώου. Από το άνδηρο αυτό του ιερού ξεκινούσε μία «ιερά οδός τριπόδων», δηλαδή ένας φαρδύς, πλακόστρωτος δρόμος, πλαισιωμένος με μεγάλους χάλκινους τρίποδες ύψους 2-2,50 μ., που οδηγούσε την Ακραιφία. Οι τρίποδες, επίσημα αναθήματα της πόλης της Ακραιφίας, χρονολογούνται από τα μέσα του 6ου έως τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Λόγω της ύπαρξης και ναού και ηρώου στο ιερό, έχει υποτεθεί ότι ίσως στο ναό λατρευόταν κυρίως μια γυναικεία θεότητα, ίσως η μητέρα του ήρωα, η Γη Κουροτρόφος ή η Γη Δήμητρα, κατ’ αντιστοιχία με άλλα βοιωτικά ιερά, ενώ στο κατώτερο άνδηρο λατρευόταν κυρίως ο ίδιος ο ήρωας. Είναι ενδιαφέρον ότι ανδρικά ειδώλια έχουν βρεθεί μόνο στο κάτω άνδηρο, ενώ γυναικεία ή ζώων και στα δύο.
Το ιερό προφανώς ανήκε στην Ακραιφία και πρέπει να είχε ιδιαίτερη σημασία για την ταυτότητα και την αυτονομία της πόλης. Η λατρεία ενός καθαρά τοπικού ήρωα στα όρια της επικράτειας της πόλης εξυπηρετούσε σίγουρα πολιτικούς σκοπούς, κυρίως εάν τον έλεγχο του γειτονικού ιερού του Απόλλωνος τον είχε η Θήβα, όπως μας λέει με σαφήνεια ο Ηρόδοτος για τις αρχές του 5ου αι. π.Χ. Κατά μία παράδοση (Πίνδαρος), ο ήρωας Πτώος ήταν ο γιος του Απόλλωνος και της Ευξίππης ή Ζευξίππης, κόρης του Αθάμαντος, ενώ κατά μία άλλη (Άσιος) ήταν γιος του Αθάμαντος και της Θεμιστούς.
Η γενεαλογική σύνδεση του Πτώου με τον Αθάμαντα, το βασιλιά των μυθικών Μινυών, κατοίκων του Ορχομενού και παραδοσιακών εχθρών της Θήβας, πιθανόν είχε και αυτή αξιοποιηθεί στην πολιτική προπαγάνδα των Ακραιφνίων. Έχει μάλιστα προταθεί ότι ο ήρωας αρχικά λατρευόταν στο ιερό της Περδικόβρυσης και στη συνέχεια «εκδιώχθηκε» από τους Θηβαίους, όταν ίσως πήραν τον έλεγχο του ιερού προς τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. και εισήγαγαν τη λατρεία του Απόλλωνα. Τότε πιθανόν οι Ακραιφνείς μετέφεραν τη λατρεία του τοπικού ήρωά τους στο Καστράκι. Το σίγουρο είναι ότι η αρχαϊκή περίοδος είναι μια εποχή ακμής και πλούτου για την Ακραιφία, όπως συνάγεται από το πλούσιο νεκροταφείο που έχει ανασκαφεί, καθώς και από τις αναθέσεις κούρων και τριπόδων στα δύο ιερά, έτσι η ίδρυση ενός νέου ιερού δε θα ήταν πέραν των δυνατοτήτων της πόλης αυτής. Ενδεικτικό είναι ότι η λατρεία στο Καστράκι διήρκεσε έως περίπου τα τέλη του 4ου αι. π.Χ., ενώ τα ευρήματα της Ελληνιστικής εποχής είναι ελάχιστα. Την περίοδο αυτή η δύναμη της Θήβας είχε πλέον υποχωρήσει, οπότε και το ενδιαφέρον της Ακραιφίας είχε στραφεί στο ιερό του Απόλλωνος.
