Τοιχογραφίες και εικόνες

Η εκκλησία αρχικά πρέπει να ήτανε ολοκληρωτικά αγιογραφημένη. Σήμερα δυστυχώς σώζονται μόνο λίγες τοιχογραφίες που ανήκουν σε τρεις τουλάχιστον διαφορετικές εποχές:

Τοιχογραφίες Αγίου Βήματος Αποστόλου Παύλου

Είναι οι σπουδαιότερες του 12ου με 13ου αιώνα. Είναι παραστάσεις δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης και σκηνές από το δωδεκάορτο, ήτοι η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή του Κυρίου, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Σταύρωση, ο Επιτάφιος Θρήνος και η εις Άδου Κάθοδος. Στην κόγχη του παρεκκλησίου προβάλλει ο Κύριος, «ως Βασιλεύς των βασιλευόντων και Κύριος των κυριευόντων», με παραστάτες αγγέλους.

Από όλες τις παραστάσεις που αναφέρθηκαν, διατηρείται καλύτερα η Υπαπαντή του Κυρίου. Τη Θεοτόκο συνοδεύει ο Ιωσήφ και η γριά προφήτις Άννα. Ο προφήτης Συμεών έχει παραλάβει ήδη στα χέρια του, τυλιγμένα από σεβασμό με ύφασμα, το μικρό Ιησού, ο οποίος τείνει το δεξί του χέρι προς τη μητέρα του, η οποία παραμένει σε στάση δέησης. Ο Ιωσήφ πίσω κρατεί την συνηθισμένη στην περίπτωση προσφορά, τα περιστέρια, και η Άννα την επιγραφή: «τούτο το βρέφος ουρανόν και γην εστερέωσεν».

Από την παράσταση της Γέννησης του Χριστού διατηρείται καλά το σχηματοποιημένο σπήλαιο, μέσα στο οποίο βρίσκεται γονυκλινής, μπροστά από το σπαργανωμένο βρέφος, η Παναγία. Πάνω από το σπήλαιο διακρίνονται μορφές ποιμένων και κάτω ετοιμάζεται το λουτρό του βρέφους.

Η παράσταση της Μεταμόρφωσης καταστράφηκε από την κατασκευή του νεότερου τέμπλου. Σώθηκε μόνο η μορφή του Κυρίου εντός δόξης και δεξιά του ο προφήτης Ηλίας με τη χαρακτηριστική του ενδυμασία.

Αρκετά καλά διατηρείται ο παραδοσιακός τύπος της Βάπτισης. Τον άξονα της σύνθεσης κατέχει ο Ιησούς, ο οποίος στέκεται μέσα στα νερά του Ιορδάνη, όπου διακρίνονται πολλά ψάρια και ο προσωποποιημένος ποταμός με την έκφραση της φρίκης. Στην αριστερή όχθη του ποταμού, όρθιος ο Βαπτιστής Πρόδρομος με τη μηλωτή κλίνει προς το βαπτιζόμενο Ιησού και θέτει στο κεφάλι του το δεξί του χέρι. Δεξιά εικονίζονται οι άγγελοι, που κρατούν τα λέντια για να σφουγγίσουν τον Ιησού και πάνω από το κεφάλι του Ιησού το Άγιο Πνεύμα σε μορφή περιστεριού.

Στην παράσταση της Σταύρωσης, στον άξονα της σύνθεσης ο σταυρωμένος Χριστός, γυμνός, με λευκό κολόβιο γύρω από την οσφύ και γερμένο το στεφανωμένο με αγκάθια κεφάλι στο δεξί του ώμο. Στο κάτω μέρος της παράστασης δεν διακρίνονται καλά τα άλλα πρόσωπα, ενώ στο πάνω, στο βάθος, φαίνονται οι δύο σταυρωμένοι ληστές.

Ο Επιτάφιος Θρήνος είναι μια παράσταση γεμάτη έκφραση. Στο βάθος εικονίζονται τα τείχη της Ιερουσαλήμ και μπροστά ο μεγάλος Σταυρός. Κάτω από το Σταυρό έχει εικονιστεί ο νεκρός Ιησούς, τον οποίο δεν μπορούμε να διακρίνουμε λόγω της φθοράς της σύνθεσης. Φαίνονται όμως τα άλλα πονεμένα πρόσωπα και ιδιαίτερα η μορφή της Θεοτόκου, η οποία υψώνει έντονα τα χέρια της προς τα πάνω, σε μια έκφραση οδύνης. Το σταυρό συνοδεύουν από την ώρα αυτή δύο άγγελοι, δεξιά και αριστερά.

Στην παράσταση της Ανάστασης, αν και έχει υποστεί πολλές φθορές, διακρίνει κανείς τον παραδοσιακό τύπο της Καθόδου του Ιησού στον Άδη. Ο Χριστός νικητής του θανάτου, μέσα σε μια λαμπρή δόξα, σέρνει βίαια κι ελευθερώνει τους προπάτορες Αδάμ και Εύα. Οι σπασμένες πόρτες και τα κλειδιά του Άδη είναι πεσμένα κάτω, ενώ ψηλά κρατεί τα σύμβολα του Πάθους κάποιος άγγελος.

Περνώντας από το Άγιο Βήμα του Αποστόλου Παύλου στο Άγιο Βήμα της Κοίμησης, μέσα στη στοά, υπάρχουν μορφές Οσίων ανδρών, όπως του Αγίου Κυριακού του Αναχωρητή, του Αγίου Ιλαρίωνα του Μεγάλου, του Αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτη και άλλων Αγίων.

Τοιχογραφίες κεντρικού Αγίου Βήματος Κοίμησης Θεοτόκου

Στο κεντρικό Άγιο Βήμα σώζονται τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 16ο αιώνα και ακολουθούν την τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής. Οι τοιχογραφίες που έχουν σωθεί χωρίζονται σε δύο ζώνες. Στην πρώτη ζώνη διακρίνουμε τα θέματα της Θείας Μετάληψης και της Ουράνιας Θεία Λειτουργίας. Συγκλονισμένοι οι Απόστολοι προσέρχονται στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ενώ τα ουράνια τάγματα λιτανεύουν το Σώμα του Κυρίου.

Στη δεύτερη ζώνη διακρίνονται οι μορφές των Αγίων Ιεραρχών που κινούνται προς το κέντρο, όπου ο Χριστός επί του Ιερού Δισκαρίου. Πρώτος από τα αριστερά συμμετέχει στην τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας ο τοπικός Άγιος Ιωάννης ο Καλοκτένης, Μητροπολίτης Θηβών και έξαρχος Βοιωτίας με την προσευχή «Κύριε ο Θεός ημών την εκτενή ταύτην ικεσίαν πρόσδεξαι παρά των σων δούλων».

Αυτή φαίνεται πως είναι η αρχαιότερη απεικόνιση του Αγίου Ιωάννου του Καλοκτένους που σώζεται έως σήμερα.

Ακολουθεί ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, ο οποίος φορεί πολύσταυρο φαιλόνιο, με έκδηλη τη συγκίνηση και με την ευχή «Δέσποτα Κύριε ο Θεός ημών ο καταστήσας εν ουρανοίς τάγματα και στρατιάς».

Τρίτος, ακολουθεί ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, ο οποίος παρακαλεί το θυσιαζόμενο Χριστό «Κύριε ο Θεός ημών σώσον τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου».

Στη συνέχεια ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας φορεί πολύσταυρο φαιλόνιο και όμοιο κάλυμμα του κεφαλιού και κρατεί ειλητάριο με την επιγραφή «Εξαιρέτως της Παναγίας Αχράντου Υπερευλογημένης».

Πλησιέστερα στο ιερό δισκάριο βρίσκονται ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Μέγας Βασίλειος. Και οι δύο κλίνουν με δέος και προσεύχονται «Κύριε ο Θεός ημών ου το Κράτος ανείκαστον και η δόξα ακατάληπτος» και «Ουδείς άξιος των συνδεδεμένων ταις σαρκικαίς επιθυμίαις και ηδοναίς».

Πρώτος από τη δεξιά πλευρά είναι ο Άγιος Γερμανός και ακολουθούν ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης και ο Άγιος Σπυρίδων, οι οποίοι προσκλίνουν στο θυσιαστήριο με τις ευχές «Ο Θεός ο επισκεψάμενος εν ελέει και οικτιρμοίς τήν ταπείνωσιν ημών», «Κύριε ο Θεός ο Παντοκράτωρ ο μόνος άγιος ο δεχόμενος θυσίαν» και «Κύριε ο Θεός ημών ο εν ουρανοίς κατοικών και τα ταπεινά εφορών».
Ακολουθεί ο Άγιος Νικόλαος, ντυμένος με ωραία αρχιερατική στολή, παρακαλώντας τον Ιησού «Έλαμψον εν ταις καρδίαις ημών Φιλάνθρωπε Δέσποτα το της σης θεογνωσίας» και ο Άγιος Αθανάσιος με τη λειτουργική ευχή «Ο Θεός ο άγιος ο εν αγίοις αναπαυόμενος ο τρισαγίω φωνή υπό των Σεραφείμ».
Η σειρά των Ιεραρχών κλείνει με τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο και την ευχή της προθέσεως «Ο Θεός, ο Θεός ημών, ο τον ουράνιον άρτον, την τροφήν του παντός κόσμου, τον Κύριον ημών και Θεόν Ιησούν Χριστόν εξαποστείλας».

Σε άλλες επιφάνειες του κεντρικού Αγίου Βήματος διακρίνουμε τις μορφές του Αγίου Πολυκάρπου, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Στεφάνου και άλλων Αγίων της εκκλησίας. Τα τελευταία χρόνια απεκαλύφθησαν, κάτω από ασβεστωμένες επιφάνειες, οι μορφές των Αγίων Αναργύρων, του Οσίου Σεραφείμ του Δομβοΐτου και άλλων Αγίων.

Περνώντας από το Άγιο Βήμα της Παναγίας στο Άγιο Βήμα του Αποστόλου Πέτρου, μέσα στη στοά διακρίνουμε τις μορφές του Οσίου Μελετίου, του Οσίου Αυξεντίου, του Οσίου Γερμανού και του Οσίου Κλήμεντος.

Τοιχογραφίες Αγίου Βήματος Αποστόλου Πέτρου

Στο Άγιο Βήμα του Αποστόλου Πέτρου διακρίνουμε τοιχογραφίες με θαύματα του Χριστού και μορφές Αγίων που χρονολογούνται στον 18ο αιώνα. Συγκεκριμένα διακρίνεται ο Χριστός να θεραπεύει τον τυφλό, οι μορφές του Αποστόλου Πέτρου, του Οσίου Θεοδοσίου, μορφές Αγίων Ιεραρχών και άλλων Αγίων ενώ στην αψίδα του Άγιου Βήματος σώζονται ίχνη της Πλατυτέρας.

Τοιχογραφίες Κυρίως Ναού

Οι τοιχογραφίες που σώζονται στον κυρίως ναό, στην πλειοψηφία τους, ανήκουν στον 19ο αιώνα και είναι έργα λαϊκών ζωγράφων. Ορισμένες από αυτές απεικονίζουν τη Θεοτόκο, την Αγία Κυριακή, τον Άγιο Γεώργιο, τον Απόστολο Πέτρο, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, τον Άγιο Κωνσταντίνο και την Αγία Ελένη, όπως και άλλους Αγίους.

Φορητές Εικόνες Ναού

Από τις φορητές εικόνες του Ιερού Ναού, αξιόλογες είναι η παλιά μικρή εικόνα της Κοίμησης και Μετάστασης της Θεοτόκου, η εικόνα του Αγίου Νικολάου, η εικόνα της Κοίμησης, η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου στο μεγάλο προσκυνητάρι του κυρίως ναού που χρονολογείται στα 1846 και η Ρωσικής τεχνοτροπίας εικόνα της Παναγίας, η λεγόμενη «Όμορφη Παναγιά», που μετά το θαύμα της 10ης Σεπτεμβρίου, θεωρείται η θαυματουργή εικόνα του Ιερού Ναού.

Από τις φορητές εικόνες του ναού ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν και δύο εικόνες του Χριστού και της Παναγίας. Οι εικόνες αυτές έχουν μια μεγάλη ιστορία. Αγιογραφήθηκαν το 1875 στη Θήβα της Βοιωτίας και από τη Θήβα βρέθηκαν στη Σμύρνη. Το 1922 με τη Μικρασιατική καταστροφή, τις έφεραν οι πρόσφυγες στον Ορχομενό και τις πήγαν στο ξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων που βρίσκεται στο λόφο έναντι της εκκλησίας. Μετά, ωστόσο, από μία ληστεία που πραγματοποιήθηκε στο ξωκλήσι, κλάπηκε το φωτοστέφανο της Παναγίας κι αποφασίστηκε για λόγους ασφαλείας οι εικόνες αυτές να μεταφερθούν στο ναό της Παναγίας.