Γλυπτός διάκοσμος και τέμπλο

Γλυπτός διάκοσμος και τέμπλο

Οι τεράστιες επιφάνειες του ναού διακόπτονται από διακοσμητικές ταινίες ή γείσα. Εξωτερικά παρατηρούνται τρεις, ενώ εσωτερικά δύο σειρές από μαρμάρινα γείσα, πλούσιας γλυπτής διακόσμησης και διατρέχουν όλο το ναό. Υπάρχουν επίσης και ορισμένα μαρμάρινα γλυπτά, κυρίως στο εξωτερικό του ναού, τα οποία δεν είναι παρατεταγμένα σε σειρές, αλλά στέκονται αυτόνομα. Ένα από αυτά τα γλυπτά αποτελεί το ηλιακό ρολόι που είναι εντοιχισμένο στην νότια πλευρά του κυρίως ναού. Λόγω της τεχνοτροπίας των γλυπτών αυτών, πιθανολογείται πως πολλά από αυτά τοποθετήθηκαν πρώτα στον παλαιοχριστιανικό ναό και ξαναχρησιμοποιήθηκαν τον 9ο μ.Χ. αιώνα στην οικοδόμηση αυτής της εκκλησίας.

Αναλυτικά περιγράφει το γλυπτό αυτό διάκοσμο της Παναγίας ο τότε Μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας και σημερινός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμος:

Μεγάλη εντύπωση προκαλεί ο γλυπτός διάκοσμος του ναού, εκτελεσμένος σε μια πλούσια ποικιλία θεμάτων και ιδιαίτερη τεχνική. Τα θέματα είναι παρμένα από την παλαιοχριστιανική παράδοση, που συνεχίζει ως επί το πλείστον την ελληνική, και από τον κόσμο της Ανατολής, δηλαδή την αραβική με περσική και αιγυπτιακή επίδραση. Βρισκόμαστε στον 9ο μ.Χ. αιώνα, που η βυζαντινή αυλή δείχνει κάποια προτίμηση στην αραβική τέχνη. Είναι η εποχή κατά την οποία ανταλλάσσονται μεταξύ των δύο κόσμων τεχνίτες και υπάρχει μεταξύ των δύο λαών ζωντανή επαφή και εμπορική επικοινωνία.

Έτσι, όλες οι παραστάσεις των διακοσμητικών ταινιών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό του ναού, η ανατολική του όψη, το παλιό του τέμπλο και τα άλλα εντοιχισμένα γλυπτά διαπνέονται από αυτό το πνεύμα.

Πολλά από τα γλυπτά αυτά διατηρήθηκαν στη θέση τους, άλλα είναι εντοιχισμένα σε διάφορα μέρη του κτιριακού συγκροτήματος και άλλα είναι συγκεντρωμένα στα παρακείμενα κελιά. Μερικά από αυτά κοσμούνται με γεωμετρικά θέματα, δηλαδή κύκλους που εφάπτονται ή σχηματίζουν τετράφυλλα με σταυρόσχημο κόσμημα στη μέση. Μια ένδειξη καμπύλης στο σχήμα τους, οδηγεί στη σκέψη ότι αυτά κάποτε αποτελούσαν την ταινία που περιέτρεχε εξωτερικά τον τρούλο. Ένα άλλο μεγάλο μέρος κοσμείται με φύλλα σε σχήμα λύρας και κισσού και στο κέντρο υπάρχουν τρεις σταυροί, που περιβάλλονται με όμοια φύλλα κισσού. Τούτο προέρχεται από το κάτω γείσο του εσωτερικού του ναού.

Πολλά γλυπτά έχουν την συνηθισμένη διακόσμηση από έλικες, άνθη και φύλλα δάφνης ή μέσα σε δύο σειρές αστραγάλων πεντάφυλλα ανθέμια που περικλείονται σε κύκλους.

Το πάνω εσωτερικό γείσο της αψίδας του ιερού κοσμείται με διπλή σειρά από άνθη και έλικες, ενώ το δεύτερο είναι απλούστερο και κοσμείται με το συνηθισμένο θέμα της κληματίδας με φύλλα και σταφύλια, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν πτηνά. Το ίδιο ακριβώς θέμα αναπτύσσεται στα μαρμάρινα δοκάρια που σχηματίζουν τα πρόπυλα του νάρθηκα. Αλλού, μέσα σε κάμπο που υποδηλώνεται με φύλλα κισσού, βόσκουν πτηνά, μάλλον σχηματοποιημένα παγώνια, εκατέρωθεν σταυρού, που περικλείεται με φύλλα κισσού.

Στην ανατολική όψη του ναού, στις δύο πλευρές του παραθύρου της κεντρικής κόγχης, υπάρχει μία ζώνη, που η επιφάνειά της κοσμείται με ανάγλυφους κύκλους, μικρούς και μεγάλους, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους. Μέσα στους κύκλους εικονίζονται πολύφυλλοι ρόδακες, κλάδοι φυτών, διάφορα κοσμήματα και κυρίως φανταστικά ζώα και πτηνά, όπως λιοντάρια, γρύπες και γρυπολέοντες. Παρόμοια διακόσμηση είχε και το παλιό τέμπλο.

Και συνεχίζει ο Μακαριώτατος αναφερόμενος στο παλιό μαρμάρινο τέμπλο της εκκλησίας:

Όπως είναι γνωστό, το επιστύλιο στηριζόταν σε κιονίσκους και τα κάτω μέρη φράζονταν με θωράκια. Από τα μέρη του τέμπλου σώθηκαν αρκετά και κοσμούνται με φυτικά θέματα, ζώα, πραγματικά ή φανταστικά, σταυρούς και γεωμετρικά σχήματα. Επίσης σώθηκαν αρκετά θωράκια εντοιχισμένα σήμερα σε διάφορα μέρη, τα οποία κοσμούνται με το χαρακτηριστικό σταυρό της παλαιοχριστιανικής εποχής και το σχηματοποιημένο δάσος, μέσα στο οποίο πετούν τα πτηνά.

Στη θέση του παλιού μαρμάρινου τέμπλου και μέχρι την πυρκαγιά το Δεκέμβριο του 1995, υψωνόταν ένα θαυμάσιο χειροποίητο ξυλόγλυπτο τέμπλο με ωραίες παραστάσεις και το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ τα τέμπλα που κοσμούσαν τα παρεκκλήσια του Αποστόλου Πέτρου και Αποστόλου Παύλου είναι μεταγενέστερα.

Τα αξιολογότερα μέρη του τέμπλου αυτού είναι ο Εσταυρωμένος με την Παναγία και τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, τα δύο περιστέρια και οι ξυλόγλυπτοι επιχρυσωμένοι δράκοντες με την παράσταση του Αγίου Μανδηλίου ανάμεσά τους.

Το τέμπλο αυτό, μετά την πυρκαγιά, βρίσκεται υπό συντήρηση και όταν αποκατασταθεί πλήρως αναμένεται να επανατοποθετηθεί στη θέση του. Ταυτόχρονα γίνεται μια προσπάθεια αποκατάστασης και του πρώτου μαρμάρινου τέμπλου της εκκλησίας.

Το κατακόρυφο ηλιακό ρολόι

Ένα ωραιότατο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, ίσως το ωραιότερο από όλα τα Βυζαντινά ηλιακά ρολόγια της Ελλάδας, κοσμεί τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στη μονή της Παναγίας Σκριπούς. Φαίνεται ότι το ηλιακό ρολόι τοποθετήθηκε στο ναό τη χρονολογία κατασκευής του καθολικού, το 874 μ.Χ., και έτσι είναι το αρχαιότερο από όλα τα μεσαιωνικά-βυζαντινά κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια της Ελλάδας! Αυτό άλλωστε σημειώνει ο αείμνηστος διαπρεπής αρχαιολόγος, βυζαντινολόγος, αρχιτέκτονας και καθηγητής στο Πολυτεχνείο και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αναστάσιος Ορλάνδος (1935).

Η ωρολογοπλάκα (125 cm - 66 cm) φέρει μόνο δέκα ωρικές γραμμές, αριθμημένες με την αρχαία ελληνική αρίθμηση: Α, Β, Γ, Δ, Ε, F, Ζ, Η, Θ και Ι, ενώ φέρει και τη γραμμή του ορίζοντα. Βρίσκεται εντοιχισμένη στο νότιο τοίχο του ναού, σε ύψος περίπου 2 μέτρα από το έδαφος.

Οι ωρικές γραμμές, μήκους 50 cm, τελειώνουν σε ένα χαραγμένο ημικύκλιο, ακτίνας 50 cm, ενώ τα καλλιγραφικά κεφαλαία γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου είναι σημειωμένα στο τέλος των ωρικών γραμμών εντός ενός κυκλικού δακτυλίου, που σχηματίζεται από το πρώτο ημικύκλιο των 50 cm και από ένα δεύτερο ημικύκλιο ακτίνας 58 cm. Η μαρμάρινη ωρολογοπλάκα έξω από το ημικύκλιο, αριστερά και δεξιά είναι διακοσμημένη με δύο γλυπτά παγώνια, εκ των οποίων το ένα κοιτά προς την Ανατολή και το άλλο προς τη Δύση. Το πρώτο είναι μεγαλύτερο σε μήκος από το δεύτερο γιατί έχει μεγαλύτερο μήκος ουράς. Το δεξιό παγώνι έχει συνολικό μήκος 46 cm, ενώ το αριστερό, όπως βλέπουμε την ωρολογοπλάκα, έχει μήκος 42 cm. Οι παραστάσεις των πτηνών αυτών πιθανότατα είναι ένα είδος αναφοράς στην αιώνια ζωή. Επιπλέον κάτω από τις ώρες Ε και F, υπάρχει και κάποια άλλη γλυπτή διακόσμηση. Ένα άνθος κάτω από το Ε και ένα άλλο όμοιό του κάτω από το F, ενώ ενδιάμεσα τα συνδέει σαν είδος μίσχου, ένα αγκιστροειδές σκάλισμα.

Σημειώνουμε ότι τα διακοσμητικά στοιχεία της παλαιοχριστιανικής τέχνης προέρχονται από τον ελληνικό «εθνικό» κόσμο. Στην παλαιοχριστιανική τέχνη εμφανίζεται σύνολο από γλυπτές απεικονίσεις και παραστάσεις που είναι κοινές στον ειδωλολατρικό κόσμο, όπως άνθη, πτηνά, δελφίνια κ.ά. Αργότερα εμφανίζονται συμβολικές παραστάσεις, όπως ο ιχθύς, ένας κλάδος φοίνικα, ο αμνός, η περιστερά και τα παγώνια. Ο ιχθύς συμβολίζει τον Ιησού Χριστό (η περίφημη ακροστιχίδα Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ). Η περιστερά συμβολίζει την αγνότητα και το Άγιο Πνεύμα. Τέλος, τα παγώνια συμβολίζουν την αιώνια ζωή στον παράδεισο. Ακόμα και σήμερα τα παγώνια είναι πολύ συνηθισμένο μοτίβο στις ελληνικές εκκλησίες. Παγώνια βρίσκονται σκαλισμένα στο ξυλόγλυπτο, τέμπλο των ναών, στον ξυλόγλυπτο επιτάφιο και κοσμούν πολλές πρόσφατες εκκλησίες.

Δυστυχώς σε αυτό το ηλιακό ρολόι, ενώ φαίνεται η θέση του γνώμονα, αυτός έχει καταστραφεί και γι’ αυτό τον λόγο δεν βρίσκεται στη θέση του. Το επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι της Παναγίας Σκριπούς, ασχέτως από τους αριθμούς που έχει γραμμένους στο τέλος των ωρικών γραμμών, διαιρεί την ημέρα όχι σε δέκα αλλά σε έντεκα ώρες, αφού στο ημικύκλιό του υπάρχουν έντεκα τομείς.

Η οριζόντια γραμμή της άνω πλευράς του ηλιακού ρολογιού αντιπροσωπεύει τον ορίζοντα, και το μεσημέρι, στον αληθινό ηλιακό χρόνο, ο ήλιος θα πέφτει στον μεσημβρινό, που αντιπροσωπεύεται από μια κατακόρυφη γραμμή κάθετη στη γραμμή του ορίζοντα. Αυτή η γραμμή δεν υπάρχει στο ηλιακό ρολόι αυτό. Συνήθως παρουσιάζεται στα ηλιακά ρολόγια που φέρουν μονές ωρικές γραμμές, για παράδειγμα έντεκα ωρικές γραμμές (δηλαδή δώδεκα ώρες) και σημειώνεται στο τέλος της έκτης ώρας, ούτως ώστε η έκτη ώρα να βρίσκεται στο μέσον, ενώ συμμετρικά αριστερά και δεξιά της να βρίσκονται από πέντε ωρικές γραμμές. Ούτως ή άλλως σε ένα τέτοιο επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, τοποθετημένο σωστά στον τοίχο του ναού με νότιο προσανατολισμό, το φως του ήλιου δεν μπορεί να πέφτει ποτέ πάνω από τη γραμμή του ορίζοντα. Παράλληλα κάθε διάστημα κάτω από τον ορίζοντα θα αποτελεί περιοχή στην οποία οι ηλιακές ακτίνες θα πέφτουν οπωσδήποτε κάποια στιγμή του έτους.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[ess_grid alias="skripou-glyptos-diakosmos"]