H Ακρόπολη της αρχαίας Ακραιφνίας
Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία που έχουμε για την πόλη της Ακραιφίας προέρχεται από τον Ηρόδοτο (Η,135). Από τον Στράβωνα αναφέρεται ως Ακραιφίαι ή Ακραίφιον και από τον Παυσανία ως Ακραίφνιον. Ενώ η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη, σύμφωνα με τον Στράβωνα, "εν ύψει" δηλαδή σε ψηλό μέρος, η καινούργια είναι χωμένη σε μια κοίλη πτυχή του Πτώου όρους.
Η αρχαία πόλη βρισκόταν στα νότια του σημερινού Ακραιφνίου στα ανατολικά του κάμπου της Κωπαΐδας και στα βορειοδυτικά της Υλίκης και κατελάμβανε την πάνω και τη βορεινή επιφάνεια του λόφου Βίγλιζα (Σκοπιά). Από τα ευρήματα φαίνεται πως η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται από τα γεωμετρικά χρόνια. Στη μεγαλύτερη ακμή της έφτασε τον 6ο και τον 5ο π.Χ. αιώνα και κατοικήθηκε ως τα ύστερα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια.
Το τείχος που περιέβαλε την πόλη κτίσθηκε σε δύο φάσεις κατά τον 4ον πΧ. αιώνα και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ήταν οικοδομημένο με πολυγωνικούς λίθους κατά το σύστημα της Ελληνικής τοιχοδομίας, ξεκινούσε από το ανατολικότερο ύψωμα του λόφου, όπου σχηματίζοντας σχεδόν ορθή γωνία, το ένα σκέλος του κατηφόριζε τη βόρεια πλαγιά προς το σημερινό Ακραίφνιο, το δε άλλο είχε στην αρχή του μια πύλη την ονομαζόμενη μικρή πύλη και πενταγωνικό πύργο, ακολουθούσε την κορυφογραμμή προς τα δυτικά, περιέκλειε το ομαλό και σχεδόν επίπεδο τμήμα του και έφτανε μέχρι τη νότια είσοδο του σημερινού χωριού, λίγο πιο πάνω από το εκκλησάκι της Παναγίας. Αρχαίο δομικό υλικό και επιγραφές βρίσκονται εντοιχισμένα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Το 196 πΧ. καταστράφηκε από τον ρωμαϊκό στρατό, υπό τον Άππιο Κλαύδιο. Παρ’ όλα αυτά μεγάλο τμήμα του τείχους της πάνω πόλης και ειδικότερα το ανατολικό, κοντά στη μικρή πύλη και το ευρισκόμενο στο δυτικότερο σημείο του λόφου, διασώθηκε και διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Στο μεγαλύτερο τμήμα της κορυφογραμμής είναι εμφανή τα ίχνη των θεμελίων, σε ορισμένα δε σημεία στέκουν ακόμη όρθια μικρά τμήματα του τείχους. Το τείχος της κάτω πόλης, στις βόρειες και δυτικές υπώρειες του λόφου, δεν διατηρήθηκε. Είναι πιθανόν κάποιο τμήμα του, καθώς και τα λείψανα της αρχαίας πόλης να βρίσκονται ακόμα θαμμένα εκεί, γιατί δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή αυτή, πλην μιας μικρής έρευνας που έγινε από τον Yvon Garlan που δημοσιεύτηκε το 1974 στο περιοδικό Bulletin de Correspondance Hellenique (μπορείτε να διαβάσετε την δημοσίευση στα γαλλικά εδώ).
