Ιερός Ναός Αγίου Σώζοντος
Το εκκλησάκι του Αγίου Σώζοντος ή του Αη Σώστη, όπως χαρακτηριστικά το ονομάζουν οι ντόπιοι, βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της ενορίας της Παναγίας της Σκριπούς στον Ορχομενό. Την περίοδο που η Παναγία λειτουργούσε ακόμα ως μοναστήρι ο ναός του Αγίου Σώζοντος αποτελούσε τον ενοριακό ναό.
Ο ναός, προστατεύεται από το Νόμο 5351/ 1932 “Περί Αρχαιοτήτων”, και απέχει 200 μόλις μέτρα από το Βυζαντινό μνημείο της Παναγίας της Σκριπούς.
Παρά το ενδιαφέρον της αρχιτεκτονικής του, αναφορά για το ναό γίνεται μόλις το 1931 και το 1935 από τον Αν. Ορλάνδο στην «Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών» και στο «Αρχείο των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος», το δε 1940 από το Γ. Σωτηρίου, ενώ αναλυτική περιγραφή γίνεται το 1977 από τον Αλέξ. Σταυρόπουλο στο πόνημα «Ο εν Ορχομενώ της Βοιωτίας Βυζαντινός Ναός του Αγ. Σώζοντος». Αναφορές στο μνημείο γίνονται κι από τους Χαρ. και Λασκαρίνα Μπούρα «Η ελλαδική Ναοδομία κατά το 12ο αι.».
Είναι ναός μονόκλιτος τρίκογχος μετά τρούλου. Απαντά από την παλαιοχριστιανική ήδη περίοδο και χρησιμοποιείται σε μικρές συνήθως εκκλησίες. Από τους τέσσερις ναούς που έχουν επισημανθεί στη Βοιωτία μόνο ο Άγιος Σώζων στον Ορχομενό σώζεται ακέραιος, με αμβλυγώνιες τρίπλευρες και τις τρεις κόγχες του. Ο 12πλευρος τρούλος του αποτελεί πρωτότυπη δημιουργία. Εσωτερικά διαμορφώνονται οκτώ κοίλοι τομείς, μία τυπική Κωνσταντινουπολίτικη δομή. Εξωτερικά είναι δωδεκάπλευρος με τυφλά τοξύλια στην άνω απόληξη των πλευρών του που στηρίζονται σε πώρινους προβόλους. Είναι κτίσμα μικρών διαστάσεων (7.35Χ6.30 μ.) με γραφική ακανονιστία και πολλά ενδιαφέροντα μορφολογικά στοιχεία. Η ανατολική και δυτική πλευρά έχουν αετωματική απόληξη.
Η προσπέλαση γίνεται από δυτικά, ενώ, υπάρχουν επτά στο σύνολο στενόμακρα παράθυρα. Διαπιστώθηκε ότι τα θεμέλια εκτείνονται σε βάθος ~ 0.80-1.00μ. Το μνημείο είναι θεμελιωμένο πάνω σε εγκάρσιες τοιχοποιίες από αργολιθοδομή, κά. υλικά και το υπέδαφος εμφανίζει μεγάλη ανομοιομορφία (χαλαρή ιλυώδης άμμος, στρώσεις κοκκώδους υλικού, ιλυοαργιλλικά εδάφη).
Ως οικοδομικό υλικό του ναού έχει χρησιμοποιηθεί ο πωρόλιθος, ο ασβεστόλιθος και το μάρμαρο, καθώς και διάσπαρτα κεραμικά στοιχεία & αρχαία μέλη σε δεύτερη χρήση (spolia), όπως π.χ. πλάκα με μορφή αχιβάδας με “λοχμοειδή διακόσμησιν μετά μαστοειδών κομβίων”, χαρακτηριστικό γνώρισμα της αρχαίας τέχνης του Ορχομενού. Διαπιστώνεται εξαιρετική ποιότητα στη λιθοξοϊκή με λαξευτούς ορθογωνισμένους λίθους κατά το σύστημα της ισόδομης τοιχοδομίας, χωρίς ενδιάμεσες πλίνθους. Ο σφαιρικός θόλος, που βρίσκεται σε ύψος 7.40μ. από το δάπεδο του ναού με διάμετρο ~ 2.40 μ. και πάχος τοίχων 30-35 εκ., είναι κτισμένος από ελαφρά τούβλα με οκτώ νευρώσεις (ραβδία).
Εσωτερικά, υπάρχουν οκτώ βαθείς κοίλοι τομείς, με κοιλότητα των τομέων μεγαλύτερη αυτής του ημισφαιρίου (τύπος pumpkin dome). Ο τρόπος αυτός δομής αποτελεί μια τυπική κωνσταντινουπολίτικη δομή, που απαντάται μόνο στον Αγ. Σώζοντα. Τα κεραμίδια είναι βυζαντινά, ενώ το δάπεδο του κυρίως ναού και ιερού αποτελείται από λιθόπλακες.
Kτητορική επιγραφή δεν σώζεται, ούτε άλλη γραπτή μαρτυρία για το ναό, ωστόσο, παρέχονται ενδείξεις για τη χρονολόγησή του από τον τύπο, την οικοδομική Τεχνική, τα μορφολογικά στοιχεία, κλπ. Από τους Koder-Hild, ο Άγιος Σώζων αναφέρεται ως μικρός τρίκογχος μονόκλιτος ναός με τρεις τρίπλευρες κόγχες και τρούλο και χρονολογείται στον 11ο αιώνα, ενώ από τον Καθηγητή Χ. Μπούρα, ο ναός χρονολογείται στο 12ο αιώνα από την ποιότητα της λιθοξοϊκής του. Τη χρονολόγηση αυτή δέχεται και ο Μ. Χατζιδάκης. Μεταγενέστερες κατασκευα-στικές φάσεις δεν φαίνεται να υπάρχουν.
Όπως προκύπτει από τη μονογραφία του Αναστάσιου Ορλάνδου "Ο Αναστηλωτής", τη μελέτη των Αρχαιολογικών Δελτίων, τη σύγκριση παλαιοτέρων φωτογραφιών και τη σημερινή κατάσταση, το μνημείο έχει υποστεί εκτεταμένες επεμβάσεις, κυρίως στον τρούλο, στο τύμπανο και στο τέμπλο, που έχει αντικατασταθεί με νεώτερο ξύλινο νεοκλασικίζον, ενώ μετά την πυρκαγιά του 1985 αντικαταστάθηκε με όμοια και η δρύινη θύρα εισόδου που κάηκε.
Επίσης, διαπιστώθηκε η ύπαρξη τοιχογραφιών, που αποκαλύφθηκαν από συντηρητές της 1ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μεταξύ των ετών 1999-2001.
Το 2010 το μνημείο εντάχθηκε στα έργα της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας και χρηματοδοτήθηκαν εργασίες εξυγίανσης της υπάρχουσας θεμελίωσης με εκτέλεση αρμολογημάτων, ενεμάτων, κατασκευή περιμετρικής αποστράγγισης και περιμετρικής πλάκας από σκυρόδεμα, αποκατάσταση των τοιχοποιιών μετά την αφαίρεση των νεώτερων επιχρισμάτων και την εκ νέου αρμολόγηση, αποκατάσταση των στεγών με κεραμίδια χειροποίητα όμοιου τύπου με τα υπάρχοντα, επισκευή-αντικατάσταση κουφωμάτων, καθαρισμός των μαρμάρινων μελών και των λίθινων πλακών του δαπέδου, συντήρηση των τοιχογραφιών και αντικατάσταση της υπάρχουσας Η/Μ εγκατάστασης.
Σήμερα έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες και ο ναός μπορεί και πάλι να εξυπηρετεί τις λατρευτικές ανάγκες της τοπικής κοινωνίας.
Παρά το μικρό του μέγεθος, ο ναός του Αγίου Σώζοντος αποτελεί αναμφίβολα ένα αξιόλογο βυζαντινό μνημείο της ευρύτερης περιοχής. Έχει ιστορική και αρχαιολογική αξία, αξία αισθητική και παλαιότητας και αποτελεί σημείο αναφοράς της πόλης και μάρτυρα της κοινωνικής ζωής.
Σύμφωνα με την παράδοση χτίστηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο το Β΄ το Βουλγαροκτόνο μετά από μια νικηφόρα μάχη που έγινε στην περιοχή της Βοιωτίας. Ο ναός πανηγυρίζει στις 7 Σεπτεμβρίου, μνήμη του Μεγαλομάρτυρος Σώζοντος και στον ίδιο χώρο γιορτάζεται και η Απόδοση του Πάσχα.
